Του Ονησίφορου Νεοφύτου
Ύστερα από μια σαραντάχρονη επαγγελματική περιπλάνηση – ήμουνα δάσκαλος- γύρισα στο χωριό μου, στο χωριό που γεννήθηκα και μεγάλωσα, στη Μεσόγη της Πάφου, στο καλαθοχώρι. Γύρισα στις ρίζες μου, εδώ που απολαμβάνω τη ζεστασιά των συγγενών, των φίλων, των συγχωριανών μου, εδώ που απολαμβάνω τον ήλιο και τη γη που μ’ ανάθρεψε.
Εδώ και αρκετά χρόνια με βάραινε ένα χρέος. Να γράψω κάτι για την οικοτεχνία της Μεσόγης, της τέχνης που έθρεψε μάνες και παιδιά. Για το θέμα αυτό δεν υπήρχε τίποτα γραπτό – μια μικρή αναφορά για την καλαθοπλεκτική στη Μεσόγη σημείωσε στο βιβλίο της «ΚΥΠΡΟΣ» η Αθηνά Ταρσούλη – κι έτσι αποφάσισα, όσο φτωχή κι αν είναι η πένα μου, να σύρω μερικές γραμμές, βάζοντας μ’ αυτό τον τρόπο ένα χαλίκι στη διατήρηση της μεσογήτικης πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
Η καλαθοπλεκτική στη Μεσόγη: παλιά και σήμερα
Φαίνεται πως στο χωριό μας η καλαθοπλεκτική αναπτύχθηκε από τα πολύ παλιά χρόνια, αφού τα είδη που φτιάχνονταν ήταν χρησιμότατα στην καθημερινή ζωή και τις καθημερινές ασχολίες.
Πότε ακριβώς πρωτοπλέχτηκαν είδη αυτής της τέχνης δεν ξέρουμε, γιατί δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες, ευρήματα – δείγματα, που να μαρτυρούν την ιστορία της οικοτεχνίας αυτής στο χωριό. Η μόνη μαρτυρία που έχουμε είναι οι μνήμες γερόντων του χωριού, όπως του 90χρονου έμπορου ειδών καλαθοπλεκτικής, του Γιαννή του Κλόκκαρου, του αδερφού του Παυλή, του Όμηρου του Γεράκλη, του Γιορτάνη του Κετίκκη, του Νικόλα του Χατζήπαναγη και άλλων συνομήλικών τους. Υπολογίζεται ότι πρωτοκατασκευάστηκαν καλάθια κατά το τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα.
Απ’ ότι θυμούνται οι «πληροφοριοδότες» μας τα πρώτα είδη καλαθοπλεκτικής κατασκευάζονταν από άντρες, ενώ οι γυναίκες τους απλά βοηθούσαν. Ονόματα οικογενειών των πρώτων κατασκευαστών ήταν του Κουτσογιωρκή του Αππιητού, του Θεμιστοκλή του Πίσκοπου, του Μανοήλη, του Τοουλή του Ρουχουνά και του Παλαούσιου. Ένα είναι το γεγονός. Όπου και να πήγαινε κανείς στην Κύπρο και ανάφερε το όνομα της Μεσόγης, όλοι ήξεραν και το ξέρουν ως σήμερα, σαν το χωριό των καλαθιών. Όπως φαίνεται παρακάτω, για λόγους που θα εξηγηθούν αργότερα, η καλαθοπλεκτική από τα χέρια των αντρών πέρασε, παραδόθηκε στα χέρια των γυναικών. Οι ρόλοι άλλαξαν με τον καιρό κι οι άντρες από κατασκευαστές έγιναν, παράλληλα με τις άλλες τους ασχολείες, βοηθοί στην οικοτεχνία. Βοηθούσαν τις γυναίκες και τις κόρες τους στην προετοιμασία της κατασκευής των καλαθιών.
Οι γέροντες συγχωριανοί μας έχουν να παινεύουν πάρα πολλές καλαθοπλέχτρες που τώρα δεν βρίσκονται στη ζωή. Όλες, με τη βοήθεια των παιδιών ή και των αντρών τους, έστηναν οικογενειακά εργοτάξια και έφτιαχναν όλα όσα κατασκευάζονταν με καλάμια και πλοάθκια. Ο κατάλογος των μακαριτισσών και όλων των ζωντανών που έχουν εγκαταλείψει την τέχνη είναι πολύ μεγάλος. Τόσος που η μνήμη και οι σημειώσεις δεν χωρούν. Η αναφορά στις καλαθοπλέκτριες που δεν είναι στη ζωή είναι σαν μνημόσυνο και έκφραση ευγνωμοσύνης για τις γυναίκες της Μεσόγης που με την εργατικότητά τους κράτησαν σε πολύ καλά επίπεδα την οικονομία του χωριού, προίκισαν και σπούδασαν με τον ίδρωτά τους τα παιδιά τους, βοήθησαν τους άντρες τους και συνέτειναν ώστε το χωριό τους να είναι ανάμεσα στις προοδευτικές και υπολογίσιμες κοινότητες. Σήμερα οι ζωντανές, σχετικά νέες και σε δράση ενεργές τεχνίτισσες μετρούνται στα δάκτυλα των χεριών μας. Ακόμη πιο λυπηρό είναι το γεγονός ότι η σκυτάλη της καλαθοπλεκτικής δεν περνά πλέον στα χέρια των νέων. Η τέχνη αργοπεθαίνει, σβήνει.
Κατασκευή καλαθιού
Πρώτα γίνονται οι προετοιμασίες για το πλέξιμο των καλαθιών. Καθαρίζονται τα καλάμια από τα φύλλα και με μια αληθινή επιδεξιότητα μετατρέπεται κάθε καλάμι σε «φτέλλες» (4 κάθε καλάμι). Για να γίνει αυτό, χαράζουμε σταυρωτά την άκρη του καλαμιού, βάζουμε δύο ξυλαράκια κι αυτά σταυρωτά και με δύναμη τα σπρώχνουμε από τη μια άκρη του καλαμιού μέχρι την άλλη αναγκάζοντας το καλάμι να χωριστεί σε 4 λεπτές λωρίδες. Μερικές από τις φτέλλες τις βάζουμε για λίγες μέρες στο νερό, για να μαλακώσουν. Αυτές τις φτέλλες τις χρησιμοποιούμε για τη βάση, τον «κώλο», του καλαθιού και για το τύλιγμα του καλαθιού στο τέλειωμά του.
Για να γίνει η βάση περνούμε σε ένα καλαμένιο καρφί από τη μέση τους εννιά φτέλλες (όπως τις ακτίνες του τροχού ενός ποδηλάτου) και αρχίζουμε το πλέξιμο της βάσης στην αρχή με «πλοάθκια» και συνεχίζουμε με τρεις φτέλλες. Αφού γίνει η βάση μαζεύουμε τις φτέλλες με σειρά και τις δένουμε, για να γίνει το αρχικό πλέξιμο στην αρχή. Όταν προχωρήσει το πλέξιμο λύνουμε τον σπάγγο. Πλέκουμε στην αρχή με πλοάθκια τον «πασιόγυρο», ένα στεφάνι στη βάση και στη συνέχεια πλέκουμε με λιμιά. Τα λιμιά φτιάχτηκαν από φτέλλες οι οποίες ξαναμοιράστηκαν στη μέση. Για στολίδι, «πλουμιά», πλέκουμε με δυο λιμιά και με ένα «πλοάδι». Για στερεότητα τελειώνουμε με ένα «ζωνάρι», μια ζώνη με τρία πλοάθκια. Τελειώνουμε το πλέξιμο του καλαθιού μέχρι το ύψος που θέλουμε με λιμνιά και ακολουθεί το φινίρισμα: το τύλιγμα των φτελών, των στύλλων, η κατασκευή του χερουλιού στο καλάθι και των «φτιων» στην κοφίνα.
Σαν επίλογος…
Δυσκολεύομαι στ’ αλήθεια πώς να τελειώσω αυτή μου την αναφορά για την καλαθοπλεκτική στη Μεσόγη. Νομίζω ότι βρίσκομαι πάνω από ένα αγαπημένο μου πρόσωπο που ψυχομαχεί, πάει να σβήσει. Για το θέμα έχω τόσες θύμισες, καλές και κακές, έφαγα από την καλαθοπλεκτική κι εγώ κι η οικογένειά μου αρκετό ψωμί, συνεργάστηκα σαν βοηθός με τη μάνα μου τη μακαρίτισσα, μοιράστηκα μαζί της χαρές και λύπες. Πλέκοντας καλάθια και κοφίνες από τα μικρά μας χρόνια, πλέκαμε τα όνειρά μας, τα θέλω μας…
Στα 72 χρόνια που σέρνω στις πλάτες μου έχω τόσες γλυκές εμπειρίες για το θέμα που με κάνει να θέλω να βλέπω τους χωριανούς μου, οργανωμένους σε εργοτάξια, να κατασκευάζουν ό,τι καλό κατασκεύαζαν με τα καλάμια και τα πλοάθκια. Αλίμονο, όμως, αυτό είναι χίμαιρα, η σκέψη μου αυτή είναι μια ουτοπία. Για ζωντάνεμα της μνήμης, όμως, και εμπειριών περασμένων χρόνων, στον ελεύθερο μου χρόνο φτιάχνω ακόμη ορισμένα είδη καλαθοπλεκτικής, με την ελπίδα να κεντριστεί το ενδιαφέρον κι άλλων συγχωριανών, να μάθουν κάτι από την ιστορία του χωριού τους και ίσως… προσπαθήσουν στις ελεύθερές τους ώρες να φτιάξουν κάτι χρήσιμο από καλάμια.
Καλαθοπλέκτρια της Μεσόγης πλέκει καλάθι
Πλέξιμο καλαθιού από τον Ονησίφορο Νεοφύτου
